گروه اجتماعي
ساكنان 34 شهر كشور، صبح يكشنبه را با نفس‌هاي سنگين از ريه‌هاي غبار گرفته شروع كردند. گزارشي كه ساعت 11 ظهر يكشنبه 6 آبان 1403 در «سامانه پايش كيفي هواي كشور» منتشر شد، نشان مي‌داد كه در 34 شهر در استان‌هاي اصفهان، تهران، خراسان رضوي، خوزستان، سيستان و بلوچستان، كردستان، قزوين، كرمان، همدان و يزد، كيفيت هوا سالم نيست. طبق اين گزارش، در 20 شهر كشور كيفيت هوا براي گروه‌هاي حساس (زنان باردار، سالمندان، كودكان، مبتلايان بيماري‌هاي زمينه‌اي) و در 11 شهر براي تمام گروه‌ها ناسالم بود، در يك شهر كيفيت هوا به وضع بسيار ناسالم و در دو شهر به وضع خطرناك رسيده بود. طبق استانداردهاي جهاني تعيين شده براي سنجش ميزان آلودگي هواي يك شهر يا منطقه، شاخص 101 تا 150 به معناي هواي ناسالم براي گروه‌هاي حساس، بين 151 تا 200 به معناي هواي ناسالم براي تمام افراد، از 201 تا 300 به معناي هواي بسيار ناسالم و از 301 تا 500 به معناي وضعيت خطرناك است. طبق اعداد درج شده در گزارش سامانه پايش كيفي هواي كشور، ظهر روز يكشنبه 6 آبان 1403 كيفيت هوا در شهرهاي خميني‌شهر، سجزي، مباركه، اصفهان، باقرشهر، هويزه، قروه، راور، جيرفت، رودبار و مهريز، براي تمام گروه‌ها ناسالم بود، هواي شهرهاي حميديه با شاخص 485 و زاهدان با شاخص 500 در وضع خطرناك بود و كيفيت هواي ايرانشهر هم با شاخص 255 به وضع بسيار ناسالم رسيده بود. اين گزارش همچنين نشان مي‌داد كه در 25 شهر، غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون باعث آلايندگي هوا شده اما در شهرهاي حميديه، زاهدان، ايرانشهر و قروه، شدت غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 10 ميكرون، باعث افت شديد كيفيت هوا تا حد بسيار ناسالم و خطرناك شده بود. شهرهاي رباط‌كريم، شهريار و رفسنجان هم به دليل غلظت بالاي دي اكسيد نيتروژن هواي ناسالم براي گروه‌هاي حساس داشتند ولي در شهر كبودرآهنگ، دي‌اكسيد‌گوگرد موجب كاهش كيفيت هوا تا حد ناسالم براي گروه‌هاي حساس شده بود.
دي اكسيد كربن CO2 مونوكسيد كربن CO دي‌اكسيد گوگرد SO2 دي اكسيد نيتروژن NO2 ازن O3 و ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 يا 10 ميكرون، مهم‌ترين آلاينده‌هاي هوا هستند كه همگي بر اثر فعاليت‌هاي صنعتي و ماشيني توليد مي‌شوند اما عناصر سنگين هم مي‌توانند كيفيت هوا را كاهش دهند. نتايج تحقيق محققان دانشگاه خوارزمي و دانشگاه تهران كه زمستان سال‌هاي 1396 و 1397 با موضوع سنجش عناصر سنگين در هواي پايتخت انجام شد، غلظت بالاي كادميوم Cd كروم Cr مس Cu نيكل Ni و سرب Pb در هواي تهران را تاييد كرد. در نتايج اين تحقيق اعلام شد: «پايدار بودن هوا، وارونگي دما و استفاده بيشتر از وسايل گرمايشي در فصل زمستان، باعث افزايش غلظت عناصر سنگين در زمستان نسبت به بهار است. به دليل الگوي غربي باد، ذرات ريزگرد و غبار كه حاوي فلزات سنگين است، از غرب تهران به نقاط شرقي‌تر پراكنده مي‌شود. به دليل الگوي توپوگرافي تهران و كم شدن سرعت باد در شرق، غلظت اين عناصر در شرق بيشتر از غرب است.... در فصل زمستان، آلودگي ناشي از عناصر سنگين كادميوم، مس و سرب به‌طور معني‌داري بيشتر از فصل بهار است كه از دلايل آن مي‌توان به پايدارتر بودن هوا در زمستان و وارونگي هوا در اين فصل و همچنين استفاده بيشتر از وسايل گرمايشي در فصل زمستان اشاره كرد چون استفاده بيشتر از وسايل گرمايشي، باعث افزايش عناصر سنگين مي‌شود. ترافيك دو ماه پاياني سال هم يكي ديگر از دلايل بالا بودن غلظت اين عناصر سنگين است.... بيشترين غلظت كروم در نواحي مركزي به سمت جنوب تهران است كه يكي از دلايل آن، معادن شن و ماسه، فراوري شن و ماسه و كارخانه سيمان در غرب تهران است چون وزش باد در فصل زمستان و بهار، باعث انتقال غبار ريزشي حاوي فلزات سنگين از اين مناطق به داخل تهران مي‌شود .... تاثيرات زيان‌بار فلزات سنگين بر سلامتي انسان از جهات مختلف به اثبات رسيده و مواجهه با اين دسته از آلاينده‌ها موجب مسموميت‌هاي حاد و مزمن و بيماري‌هاي بسياري از جمله اختلالات عصبي، فقر مواد غذايي، برهم خوردن تعادل هورمون‌ها، چاقي، سقط جنين، اختلالات تنفسي و قلبي، آسيب‌هاي كبدي و كليوي، آلرژي و آسم، عفونت‌هاي ويروسي مزمن، كاهش آستانه تحمل بدن، ناباروري، كم خوني و خستگي، تضعيف سيستم ايمني بدن، تخريب ژن‌ها، پيري زودرس، كاهش حافظه، پوكي استخوان، ريزش مو، بي‌خوابي، انواع سرطان و مرگ مي‌شود.»
هفته‌هاست كه كوه كركس را نمي‌بينيم
عليرضا لطيفي؛ پزشك عمومي و شاغل در يكي از بيمارستان‌هاي شهر اصفهان است. لطيفي به «اعتماد» مي‌گويد كه صبح يكشنبه (6 آبان) و در زماني كه شاخص آلودگي هوا در شهر اصفهان، به دليل غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون به عدد 162 و به وضعيت ناسالم براي تمام گروه‌ها رسيده بود، هوا به حدي آلوده بود كه قله كوه كركس ديده نمي‌شد.
«پديده وارونگي دما، معمولا در روزهاي بسيار سرد سال و در هواي ساكن ايجاد مي‌شود اما در اين سال‌ها، حجم آلاينده‌هاي هواي شهر اصفهان به اندازه‌اي زياد بوده كه وارونگي دما در اصفهان، حتي در اين روزهاي نيمه پاييز و پيش از زمستان هم به‌شدت معلوم است. صبح يكشنبه كه به سمت بيمارستان مي‌آمدم، هواي جنوب شهر تا حدودي پاك به نظر مي‌رسيد ولي شمال شهر، مثل هميشه پر از دود و غبار بود. زماني كه هواي شهر اصفهان پاك و تميز باشد، ديد افقي به اندازه‌اي است كه از جنوب شهر مي‌توانيد قله كوه كركس را ببينيد ولي متاسفانه در اغلب روزهاي سال به دليل شدت آلودگي هواي شهر، ديد افقي به‌شدت محدود مي‌شود كه البته همين آلودگي هوا هم بر سلامت مردم تاثير مخربي خواهد داشت. در اين روزهايي كه آلودگي هواي اصفهان افزايش مي‌يابد، حتما با افزايش مراجعات بيماران قلبي تنفسي و كودكان به مراكز درماني مواجه خواهيم شد اما نكته مهم اين است كه حتي در زماني كه شاخص آلودگي هواي اصفهان از پايتخت هم بيشتر است، شهر تعطيل نمي‌شود و معلوم نيست تعطيل نشدن شهر با وجود شدت آلودگي هوا، متوجه مديريت كلان كشور است يا از ضعف مديريت استاني ناشي مي‌شود كه البته به هر دليل كه باشد نتيجه‌اي جز به خطر انداختن سلامت مردم شهر اصفهان نخواهد داشت.»
اين پزشك عمومي در تحليل آلودگي هواي استان اصفهان مي‌گويد: «منابع آلاينده هواي استان اصفهان شامل نيروگاه شهيد منتظري و پالايشگاه پتروشيمي و سايت صنعتي در شمال استان اصفهان و سمت غرب شاهين‌شهر است علاوه بر اينكه با استمرار مازوت‌سوزي صنايع هم مواجهيم. هر روز از سال كه در محدوده كوه صفه در جنوب اصفهان، به شمال غرب اصفهان نگاه كنيد، دود و غبار را به وضوح خواهيد ديد. در غرب و جنوب غرب اصفهان كه كانال باد به شرق اصفهان محسوب مي‌شود هم، نيروگاه اسلام‌آباد در كنار شهر درچه و كارخانجات سيمان و معدن سرب در محدوده شهر ابريشم و سپاهان‌شهر فعال است علاوه بر اينكه در تمام روزهاي سال هم دود قرمز رنگي كه از دود‌كش كارخانه ذوب‌آهن برمي‌خيزد، در آسمان شهر اصفهان پخش مي‌شود. تمام اين آلودگي‌ها باعث مي‌شود كه حتي اگر باراني در شهر اصفهان مي‌بارد، هوا به محدوده پاك و سالم نرسد. با وجود تلاش‌هاي بسيار زياد نمايندگان استان براي كاهش آلودگي هوا، متاسفانه زور صنايع بر اين تلاش‌ها مي‌چربد و اين تلاش‌ها هنوز به نتيجه نرسيده است. تاثير آلايندگي‌هاي صنعتي، با خشكي زاينده‌رود مضاعف شده است؛ زاينده‌رودي كه در گذشته‌هاي نه چندان دور، منبع طراوت و شادابي اصفهان بود، حالا به يكي از كانون‌هاي ريزگرد تبديل شده و با هر وزش باد شديد، از بستر اين رودخانه خشك گرد و غبار برمي‌خيزد. به مجموع اينها، تاثير تردد وسايل نقليه فرسوده و توقف توسعه خطوط مترو و توقف نوسازي خطوط اتوبوسراني و كيفيت بنزين مصرفي خودروها را هم اضافه كنيد تا نتيجه‌اش به اين وضع برسد كه امروز، تعداد روزهاي با هواي پاك اصفهان، از تعداد انگشتان دو دست هم كمتر است.»
از گلوي ما خاك بيرون مي‌آيد
خالد بياباني؛ فعال اجتماعي ساكن ايرانشهر است و براي «اعتماد» از كيفيت هواي روز 6 آبان تعريف مي‌كند؛ هوايي كه به دليل غلظت 255 pm ذرات معلق با قطر كمتر از 10 ميكرون، به وضع بسيار ناسالم رسيد. «متاسفانه اوايل پاييز هر سال تا دي ماه، هر چند روز يك‌بار بادهايي از سمت كرمان به سمت بلوچستان و از جمله ايرانشهر و دلگان و جلگه مي‌وزد كه هم سوز سرد و هم ريزگردهاي حوزه جازموريان، رهاورد اين باد سرد است. متاسفانه ريزگردي كه به جنوب استان مي‌رسد، غبار كامل است؛ غباري كه از درز در و پنجره‌ها هم مي‌گذرد و به داخل خانه‌ها نفوذ مي‌كند. با اين هواي غبارآلود، نه تنها مشكلات بيماران تنفسي چند برابر شده و در خانه حبس مي‌شوند، كودكان و سالمندان هم در خانه‌ها زمينگير مي‌شوند و تنفس براي مردم عادي هم دشوار است. بيمارستان ايرانشهر هم امكانات زيادي براي كمك به بيماران تنفسي ندارد و تجهيزات جزيي بيمارستان مثل دستگاه‌هاي اكسيژن ساز و هواساز هم براي چنين وضعيتي جوابگو نيست. علاوه بر ريزگردهايي كه از حوزه جازموريان تا ايرانشهر و دلگان و جلگه و چابهار مي‌رسد، مازوت‌سوزي نيروگاه بخار داخل ايرانشهر هم آلودگي هوا را چند برابر مي‌كند به حدي كه بوي نامطبوعي شبيه گازوييل سوخته در هواي شهر هست. آلودگي هواي ايرانشهر در سال‌هاي اخير، تعداد بيماران ريوي را افزايش داده و مراجعات بيماران ريوي و تنفسي و قلبي عروقي به بيمارستان، تقريبا روزانه شده است. علاوه بر اين، تعداد افرادي كه سرفه‌هاي ممتد و سرفه‌هاي نزديك به سرفه خوني دارند هم افزايش يافته است.»
بياباني مي‌گويد كه در يك هفته اخير، به دليل شدت آلودگي هوا نتوانسته حتي لحظه‌اي بدون ماسك از خانه خارج شود اما با وجود تداوم آلودگي هوا، تا امروز هيچ يك از نهادهاي شهرستان مثل فرمانداري يا مركز بهداشت، هشدار و توصيه‌اي براي ساكنان ايرانشهر نداده‌اند و حتي هواشناسي استان هم هشداري درباره آلودگي اين روزهاي شهرستان نداشته است. با وجود آنكه طبق گزارش‌هاي روزانه سامانه پايش كيفي هواي كشور، هواي ايرانشهر از ابتداي اين هفته در وضعيت بسيار ناسالم بوده اما بياباني مي‌گويد در اين هفته، مدارس و ادارات داير و فعال بوده‌اند و ستاد بحران استان هم هيچ تصميم ويژه‌اي براي جنوب استان نداشته است.
«روز شنبه، شدت آلودگي هوا در حدي بود كه خورشيد را به شكل ماه مي‌ديديم و غباري زردرنگ تمام آسمان شهر را پر كرده بود. ما همين غبار زردرنگ را تنفس مي‌كنيم. ظهر شنبه وقتي به خانه برگشتم و كمي آب خوردم، احساس كردم آب مزه خاك مي‌دهد. وقتي كمي آب را غرغره كردم، آب خاكي رنگ بود. هنوز هم هواي شهر آلوده است و هنوز هم هواي شهر بوي گازوييل سوخته مي‌دهد.»
افزايش تعداد روزهاي آلوده ايرانشهر درحالي است كه مردم بلوچستان در ماه‌هاي تير و مرداد هم با وزش بادهاي 120 روزه سيستان دست و پنجه نرم مي‌كنند ولي اين فعال اجتماعي به «اعتماد» مي‌گويد كه كيفيت آلودگي هوا در زمان وزش بادهاي 120 روزه سيستان، بسيار متفاوت و حتي بهتر از وضعي است كه در پاييز و زمستان گرفتارشان مي‌كند.
«در ماه‌هاي تير و مرداد، ما وزش باد را احساس مي‌كنيم ولي در اين چند سال كه در ماه‌هاي پاييز و زمستان، باد سرد از حوزه كرمان به سمت ايرانشهر مي‌آيد، فقط سوز سرد و غبار نصيب‌مان مي‌شود. اين وضعيت، نتيجه خشكسالي‌هاي 20 ساله است. سال‌هاست كه تالاب جازموريان در مرز كرمان و سيستان و بلوچستان خشك شده و با سدسازي‌هايي كه انجام شد، ديگر چيزي از تالاب باقي نمانده اما از همان باقي مانده تالاب هم حقابه سيستان و بلوچستان را نمي‌دهند. در اين 20 سال، هر سال وضع هواي ايرانشهر بدتر از سال قبل شده است.»
كارون ديگر رود نيست
بلكه يك فاضلاب بزرگ است
سال‌هاست كه شهر اهواز، پاي ثابت گزارش‌هاي آلودگي هواست. گاهي شدت آلودگي در اهواز در حدي است كه طبق تصاوير عكاسان، شهر در غباري زرد و سنگين محو مي‌شود. پارسال و در روز ملي هواي پاك (29 دي) آلودگي هوا در اهواز به وضعيت خطرناك رسيد و غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون در اين شهر تا عدد 495 افزايش يافت. بهمن 1395 به دنبال وزش توفان گرد و غبار، شدت آلودگي هواي اهواز، بالاتر از توان سنجش دستگاه‌ها اعلام شد و برخي پروازها و مراسم نماز جمعه به دليل گرد و غبار لغو شد و جاده‌هاي اطراف شهر كه درگير كاهش شديد شعاع ديد شده بودند، مسدود شدند. در 7 ماه اخير از سال جاري هم وضعيت هواي اهواز هيچ تعريفي نداشته و ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 يا 10 ميكرون در هواي شهر جاري بوده و هست و تعداد روزهايي كه شاخص آلودگي از 100 كمتر و هوا در وضعيت سالم باشد حتي به اندازه روزهاي يك ماه هم نيست. روز يكشنبه اين هفته هم، هواي اهواز به دليل غلظت ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميكرون، شاخص 114 و وضعيت ناسالم براي گروه‌هاي حساس داشت. پرستار يكي از بيمارستان‌هاي اهواز درباره كيفيت هوايي كه مردم اين شهر استان خوزستان نفس مي‌كشند به «اعتماد» مي‌گويد: «صبح‌ها كه از خواب بيدار مي‌شويم، سراسر شهر در غباري شبيه مه غليظ يا دود فرو رفته و اگر در ساعات اوليه صبح و همزمان با آغاز فعاليت مدارس و ادارات به نقاطي از شهر برويد كه ساختمان و سازه كمتري دارد، غلظت اين غبار بسيار بيشتر است. در اين ساعات صبح، غلظت دود و غبار در كنار كارون به حدي زياد است كه پل‌ها را نمي‌توانيم ببينيم. اگر يك فرد غريبه و ناآشنا به اهواز بيايد، فكر مي‌كند شهر در مه فرو رفته درحالي كه اين غبار است و مه نيست. تا ظهر و با تابش آفتاب، از غلظت اين دود و غبار كم مي‌شود اما حوالي عصر و غروب، باز غبار و دود برمي‌گردد. غلظت اين دود و غبار در حدي است كه هر روز وقتي از خانه به خيابان مي‌آييم، گلوي‌مان مي‌سوزد و به سرفه مي‌افتيم. بعضي‌مان تحمل بيشتري داريم اما كم‌تحمل‌تر‌ها كارشان به بيمارستان مي‌كشد. تا چند سال قبل، اين شدت از آلودگي هوا را فقط در فصل زمستان داشتيم و آن‌هم فقط بعضي روزهاي زمستان، غلظت آلودگي هوا زياد بود ولي حالا تمام روزهاي زمستان و همه تابستان‌ها هم هواي آلوده و دودزده نفس مي‌كشيم اگرچه كه شدت آلودگي هوا در فصل تابستان، از زمستان كمتر است. شدت آلودگي هوا در اهواز به حدي است كه اگر باران در شهر ببارد، باران اسيدي و آلوده است.»
اين پرستار، در توضيح دليل آلودگي غليظ و ماندگار در هواي اهوازي كه رود كارون در دلش جاري است، به دلايل متعددي اشاره مي‌كند؛ از فضاي سبز ناچيزي كه از كم‌آبي در حال خشكيدن است تا كاروني كه ديگر آبي براي تلطيف آلودگي هواي شهر ندارد. «وسعت فضاي سبز اهواز بسيار كم است. قرار بود كمربند سبز براي اهواز بكشند كه اجرا نشد و فقط در نقاط كوچكي درختكاري شد كه آن‌هم به خوبي نگهداري نشد و همين فضاي سبز كمي هم كه داريم، در حال خشكيدن و تخريب است. از وقتي تالاب هور را خشك كردند هواي اهواز آلوده‌تر شد چون 70درصد هور در خاك عراق است. دجله و فرات هم از تركيه سرچشمه مي‌گيرد و تا عراق مي‌رسد ولي تركيه، حقابه دجله و فرات را به عراق نمي‌دهد و درعوض، روي سرچشمه‌ها سد مي‌سازد. دولت خودمان هم مسير جاري كارون را به سمت زاينده‌رود تغيير داده و حالا، هم كارون و هم كرخه، خشك شده‌اند.»
اين پرستار مي‌گويد كه قايقراني در كارون، سال‌هاست كه براي مردم خوزستان به يك خاطره تبديل شده و سال‌هاست كه كارون حتي به اندازه يك رود كوچك هم آب ندارد.
«كارون امروز يك باتلاق است. فاضلاب تمام بيمارستان‌هاي اهواز، در كارون تخليه مي‌شود و همه مردم اهواز مي‌دانند كه كارون، ديگر چيزي نيست جز يك فاضلاب بزرگ. وضعيت آلودگي هواي اهواز و تاثيري كه بر سلامت مردم شهر دارد، سال به سال بدتر مي‌شود. از ابتداي پاييز هر سال، بيمارستان‌هاي اهواز با ازدحام وحشتناكي مواجهند. سال‌هاي قبل و وقتي هواي اهواز تا اين حد آلوده نبود، مراجعات‌مان به بيماران ريوي و تنفسي مزمن و قلبي و آسم محدود مي‌شد ولي در اين چند سال اخير، بعد از هر بارش باران، همه مردم شهر راهي بيمارستان‌ها مي‌شوند، چون باراني كه بر سر اهواز مي‌بارد، از سمت هور مي‌آيد و لبريز از خاك و آلودگي نفتي و اسيدي است.»